„Majdaniarze? Odgadnij hasło!”
Słownik
POSTACIE
Feliks Banasiewicz – osadnik przybyły z guberni warszawskiej pod koniec XIX wieku; sołtys Zaułka Borzechów (obecnie Warszawiaki) i Borkowizny; ławnik w sądzie w Bełżycach; swoimi staraniami doprowadził do powstania szkoły podstawowej w Warszawiakach, przeznaczając na jej potrzeby część swojego mieszkania
Jan Bednarczyk – strażak, społecznik i animator kultury; zainicjował powstanie wielu organizacji w Strzeszkowicach (Biblioteka Świętej Teresy, Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej - obecnie Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Ochotnicza Straż Pożarna); Żołnierz Września 1939
Stanisław Brzeziński – właściciel majątku w Strzeszkowicach od 1887 roku, który doprowadził do rozwoju dóbr strzeszkowickich; z jego inicjatywy wzniesiono kilka nowych budynków (mieszkalnych dla służby folwarcznej, suszarnię chmielu czy murowany spichlerz)
Leon Czekański – farmaceuta, który w 1928 roku kupił aptekę mieszczącą się w domu państwa Rutkowskich w Niedrzwicy Kościelnej i w 1935 roku przeniósł ją do Domu Ludowego; w 1951 roku aptekę upaństwowiono (Czekański nie był już jej właścicielem,
ale pracował tam na stanowisku kierownika do 1955 roku)
Tomasz Dłuski – właściciel dóbr w Niedrzwicy Dużej; od 1765 roku podkomorzy lubelski (przewodził również sądowi podkomorskiemu); fundator kościoła p.w. Świętego Bartłomieja Apostoła w Niedrzwicy Kościelnej
Ks. Józef Frankowski – ksiądz (proboszcz) z Krężnicy Jarej; jeden z założycieli Związku Walki Zbrojnej, a następnie 14. Placówki Armii Krajowej w Krężnicy Jarej
Stanisław Fryc – z zamiłowania poeta i członek Zespołu Śpiewaczego ze Strzeszkowic;
autor tekstów piosenek oraz monologów do programów artystycznych zespołu; zm. w 2013 roku
Ks. Stefan Galusiński – kanonik, od 1912 roku proboszcz parafii w Niedrzwicy Kościelnej; założyciel licznych organizacji wzbogacających życie parafii, m.in. Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, Bractwa Różańcowego czy Bractwa Misyjnego; zaangażowany
w odbudowę kościoła i życia parafialnego po pierwszej wojnie światowej
Janina Głąbowa – plastyk z wykształcenia, nauczycielka, regionalistka; współzałożycielka i kierowniczka Zespołu Śpiewaczego z Niedrzwicy Kościelnej, inicjatorka powołania Towarzystwa Przyjaciół Niedrzwicy Kościelnej, którego była wieloletnim prezesem; współzałożycielka Izby Tradycji; autorka licznych publikacji poświęconych kulturze, tradycji i historii Niedrzwicy Kościelnej; zm. w 2018 roku
Krzysztof Goliński „Mir-Jarski” – podchorąży AK, niezwykle oddany walce o wolność ojczyzny; zginął 7 czerwca 1944 roku podczas nocnego zwiadu patrolowo-pocztowego
w walce z Niemcami na przedmieściu Bychawy – Podzamczu; miał 23 lata
Aleksander Hart – ostatni pastor zboru w Radawczyku, w którym pracował od 18 sierpnia 1929 roku; w 1939 roku uratował mieszkańców Strzeszkowic przed rozstrzelaniem
przez żołnierzy niemieckich
Józef Hercun – nauczyciel, społecznik; w 1931 roku podjął pracę w Szkole Powszechnej
w Kolonii Warszawskiej, był jej kierownikiem do 1940 roku; udzielał się m.in. w Radzie Gromadzkiej, w Ochotniczej Straży Pożarnej; uczył chłopców robić skrzypce i grać na nich
Gustaw Mazurkiewicz – w latach 1869-1909 właściciel majątku w Niedrzwicy Kościelnej, przejętego drogą licytacji
Ignacy Pioś – mieszkaniec Niedrzwicy Kościelnej, rolnik, człowiek niezwykle oddany pracy społecznej; przewodniczący Rady Gminy, pomysłodawca m.in. założenia Ochotniczej Straży Pożarnej, budowy Domu Ludowego, elektryfikacji i radiofonizacji wsi; autor pogadanek rolniczych w Polskim Radiu; zmarł w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu
Aleksander Pleśniarowicz – farmaceuta, założyciel i właściciel pierwszej apteki w Niedrzwicy Kościelnej (1910 r.), zlokalizowanej w drewnianym domu należącym
do Władysława Rutkowskiego; Pleśniarowicz zmarł nagle, kilka miesięcy po otwarciu apteki, a przyczyna śmierci pozostała tajemnicą
Maria Serwinkowa – społecznik, radna, inicjatorka założenia Zespołu Śpiewaczego w Niedrzwicy Kościelnej, przewodnicząca Koła Gospodyń Wiejskich w Niedrzwicy Kościelnej; zm. w 1989 roku
Leon Starnawski – zięć Mieczysława Mazurkiewicza; w 1909 roku założył Kółko Rolnicze w Niedrzwicy Kościelnej
Fryderyk Tomke (Thomke) – z zawodu krawiec, jednak od 1941 roku do końca okupacji był dowódcą posterunku żandarmerii niemieckiej w Niedrzwicy Dużej; brał udział w zabójstwach dokonywanych na osobach narodowości polskiej i żydowskiej; zasłynął z okrucieństwa, jego działalność przyniosła mu przydomek „kata Niedrzwicy”; w 1959 roku został skazany przez Sąd Wojewódzki w Lublinie na karę śmierci
Władysław Tukendorf – wybitny pedagog, z jego inicjatywy stworzono obecny budynek szkoły w Strzeszkowicach; w czasach powojennych zorganizował w Strzeszkowicach powstanie pełnej szkoły powszechnej
Jan Warzocha – nauczyciel i kierownik szkoły w Sobieszczanach w latach 1920-1944; służył w Legionach Polskich w czasie I wojny światowej; 24 lipca 1944 roku schwytany przez hitlerowców w czasie pracy w szkole i rozstrzelany, najprawdopodobniej w lasach w okolicy Kraśnika
Władysław Wyszkowski – organizator pierwszej pełnej (wówczas siedmioklasowej) szkoły podstawowej w Niedrzwicy Dużej; dzięki niemu regularne lekcje odbywają się tam
od 1919 roku; pomimo wielu przeciwności stworzył atrakcyjne dla dzieci miejsce, wyposażone w przedmioty najbardziej potrzebne do nauki
Teodor Zubrzycki – nauczyciel i kierownik szkoły w Niedrzwicy Kościelnej, społecznik związany z tą miejscowością (założyciel m.in. drużyny harcerskiej, pisma „Niedrzwiczak”, Towarzystwa Śpiewaczego „Echo”); zmarł w 1942 roku w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu
Zapora – Hieronim Kazimierz Dekutowski, major Polskich Sił Zbrojnych, cichociemny, dowódca oddziałów partyzanckich AK, Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj i Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość; jeden z Żołnierzy Wyklętych, czyli partyzantów którzy sprzeciwiali się władzom komunistycznym i sowietyzacji Polski; skazany przez Sąd Wojskowy na siedmiokrotną karę śmierci (wyrok wykonano w 1949 roku)
POZOSTAŁE SŁOWA
alkierz – tu: izba mieszkalna w dworze (sypialnia, garderoba, gabinet), izba mieszkalna w karczmie; w chacie wiejskiej alkierzem nazywano izbę – sypialnię lub pomieszczenie
do przechowywania ziarna
baptyści – wyznawcy baptyzmu (z gr. „zanurzać”, „chrzcić”), który jest nurtem religii protestanckiej; szczególną rolę odgrywa w nim sakrament chrztu, udzielany przez pełne zanurzenie w wodzie i wyłącznie tym osobom, które są świadome znaczenia tego aktu
Baudienst – Służba Budowlana; jedna z form pracy przymusowej zorganizowana
przez niemieckie władze okupacyjne dla Polaków i Ukraińców w Generalnym Gubernatorstwie w czasie II wojny światowej; obóz Baudienst znajdował się również w Niedrzwicy Dużej
na terenie obecnego boiska sportowego przy ul. Partyzanckiej
brogi – zabudowania gospodarcze służące do przechowywania zboża i innych plonów
Budy – w latach 80-tych i 90-tych dobrze znane miejsce zabaw tanecznych (dyskotek) w Trojaczkowicach
czworaki – budynek mieszkalny o czterech mieszkaniach, wchodzący w skład zabudowań dworskich lub folwarcznych; przeznaczony był dla służby i sezonowych robotników rolnych
Dom Ludowy – tu: Dom Ludowy w Niedrzwicy Kościelnej; budynek użyteczności publicznej, wybudowany z inicjatywy Ignacego Piosia na potrzeby lokalnej społeczności; członkiem Domu Ludowego mógł być każdy mieszkaniec wsi (Polak lub Polka)
i organizacja społeczna; powstał pod koniec lat 20-tych XX wieku, poświęcony w 1930 roku
dozór szkolny – instytucje społeczne działające przy szkołach na poziomie gminy;
ich zadaniem było m.in. nadzorowanie wydatków na cele szkolne, zaopatrywanie szkoły
w opał, materiały piśmiennicze, pokrywanie kosztów utrzymania czystości itp.
facjata – pomieszczenie mieszkalne na poddaszu; dawniej fasada budynku; potocznie twarz
fijorówka – męskie okrycie, rodzaj sukmany ze zdobnym kołnierzem, haftami i pomponikami, element stroju ludowego z Niedrzwicy Kościelnej
folwark – rodzaj gospodarstwa rolnego (kompleks budynków mieszkalnych i gospodarczych), należącego do dworu i wykorzystującego pracę pańszczyźnianą chłopów
giezło – luźna koszula kobieca, noszona pod ubraniem wierzchnim
gościniec – szeroka wiejska droga; prezent przywieziony z podróży
gromada – najniższa jednostka podziału administracyjnego w Polsce w latach 1954-1972 (utworzona w miejsce gminy)
gumno – część zagrody wiejskiej, w której znajdowała się młockarnia i stodoła; gumnem nazywano również klepisko w stodole oraz podwórze za budynkami gospodarskimi
Izba Tradycji – tu: Izba Tradycji w Niedrzwicy Kościelnej, założona przez Towarzystwo Przyjaciół Niedrzwicy Kościelnej; w tym miejscu znajdują się pamiątki dotyczące m.in. historii Niedrzwicy Kościelnej, jej mieszkańców i Zespołu Śpiewaczego
kajda – płachta zawieszana w ten sposób, aby tworzyła kołyskę dla dziecka
kontyngent – obowiązkowe dostawy na rzecz państwa (np. kontyngenty żywnościowe w czasie II wojny światowej - obowiązkowe dostawy produktów rolnych i hodowlanych z polskich gospodarstw, pobierane przez rząd III Rzeszy)
kółko rolnicze – społeczno-gospodarcza organizacja, prowadzona w celu zwiększenia produkcji rolnej i rozwijania rolnictwa; pierwsze kółko rolnicze na terenie gminy Niedrzwica Duża powstało w 1909 roku w Niedrzwicy Kościelnej z inicjatywy m.in. Leona Starnawskiego
Krebsówka – wieś położona w gminie Niedrzwica Duża; nazwa pochodzi od nazwiska jej założyciela, niemieckiego kolonisty - gospodarza Krebsa
Krężnica Jara – najstarsza miejscowość położona w gminie Niedrzwica Duża, odnotowana w źródłach w 1326 roku (jako Crasnitia)
Krężniczanka – nazwa rzeki przepływającej przez Krężnicę Jarą, która jest lewobrzeżnym dopływem Bystrzycy; kraina pstrąga i lipienia
lepiech – tatarak
Litania – dawna nazwa części wsi Niedrzwica Kościelna (obecna Kolonia Niedrzwica Kościelna); pochodziła od nazwisk gospodarzy, które złożone razem kojarzyły się z modlitwą: Lejson, Kiryluk i Baran (Kyrie Elejson, Baranku Boży)
Ludwinów – część wsi Niedrzwica Kościelna; nazwa pochodzi od imienia córki Gustawa Mazurkiewicza – Ludwiki, która była właścicielką tamtejszego folwarku
łokieć – dawna jednostka miary, która - w zależności od regionu Polski - wynosiła od ok. 52 do 64,66 cm
łokciowizna – towary tekstylne (tkaniny) sprzedawane na łokcie (miara długości)
Łowisko „Cicha Woda” – łowisko funkcjonuje od 1997 roku; stawy należały niegdyś do rodziny Mazurkiewiczów, którzy w XIX i XX wieku posiadali folwark na Dębinie (zabudowania dworskie znajdowały się na granicy Niedrzwicy Dużej i Kościelnej)
majdaniarze – osoby przyjezdne, sprowadzające się ze swoim dobytkiem do danej miejscowości
Marianka – wieś i sołectwo w gminie Niedrzwica Duża
Mogiła-Kopiec – mogiła w formie kopca, w której pochowano 717 żołnierzy poległych podczas I wojny światowej (austro-węgierskich i rosyjskich, w tym również Polaków wcielonych
do zaborczych armii); mogiła znajduje się na terenie Niedrzwicy Kościelnej
nałęczka – chusta służąca jako kobiece nakrycie głowy (przepaska, zawój) lub jako ręcznik;
w średniowieczu istniał zwyczaj, zgodnie z którym panna mogła uratować rycerza skazanego
na śmierć zarzucając mu na głowę nałęczkę
Nędznica – rzeka przepływająca przez gminę Niedrzwica Duża; lewy dopływ Krężniczanki; stanowi główną oś przyrodniczą gminy; wzdłuż rzeki wytyczony jest szlak rowerowy „Doliną Nędznicy”
„Niedrzwiczak” – lokalna gazeta; w latach 30-tych „Niedrzwiczak” wydawany był jako Organ Komitetu Międzyorganizacyjnego w Niedrzwicy Kościelnej (z inicjatywy Ignacego Piosia i Teodora Zubrzyckiego); od 1990 roku „Niedrzwiczak”, jako lokalna gazeta mieszkańców gminy Niedrzwica Duża, wydawany był przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Niedrzwickiej
oboźnia – budynek dla koni i wozów, usytuowany przy karczmie
olejarnia – tu: budynek gospodarczy, w którym wytłaczano olej z nasion roślin oleistych,
np. z rzepaku
pająk – tu: ludowa ozdoba wieszana w wiejskich izbach, wykonana ze słomy nawlekanej
na sznurek, z kolorowymi elementami z bibuły, papieru i tasiemek
parcelacja – podział posiadłości ziemskich na mniejsze działki (parcele), które następnie sprzedawano lub przekazywano w użytkowanie indywidualnym gospodarstwom
pasyjka – krzyżyk z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa
przednówek – okres między końcem zimy a wiosną; w tym czasie kończyły się zapasy żywności z poprzedniego roku, a jeszcze nie było nowych plonów; dawniej dla mieszkańców wsi był to trudny okres, w którym często głodowali
radło – narzędzie rolne służące do spulchniania ziemi bez jej odwracania (poprzez robienie bruzd)
rzędówka – typ zabudowy wsi, w którym domy stawiane są wzdłuż głównej drogi
serwatka – płyn powstający przy produkcji sera
serwituty – uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich łąk, pastwisk i lasów
spyrka – skwarka, kawałek smażonej słoniny
stangret – osoba powożąca końmi zaprzęgniętymi do bryczki lub karety
Stefanów – część wsi Niedrzwica Kościelna; w XIX wieku był to folwark przekazany przez Gustawa Mazurkiewicza córce Stefanii
sternica – dziewczyna niosąca wieniec dożynkowy z kościoła do dworu
strach – rodzaj drewna opałowego
sygnaturka – mała wieża kościelna, w której znajduje się najmniejszy z dzwonów, również zwany sygnaturką; w takiej wieży w kościele pw. Św. Bartłomieja w Niedrzwicy Kościelnej ukrył się żołnierz carski podczas bitwy sierpniowej 1914 roku, wówczas kościół został ostrzelany przez artylerzystów i uległ zniszczeniom
syrnik – budynek, w którym wyrabiano i przechowywano sery
szarwark – przymusowe prace mieszkańców wsi, na przykład przy budowie dróg, mostów lub wałów przeciwpowodziowych; wywodzi się ze średniowiecza; zniesiony w 1958 roku
szczypka – słodki przysmak zrobiony z cukru, z dodatkiem barwników, w kształcie laseczki przypominającej szczapę drewna; tradycyjnie sprzedawany przy okazji odpustów parafialnych
targ kurzęcy – mały targ zlokalizowany w Niedrzwicy Dużej przy ul. Bełżyckiej w latach 30-tych XX wieku; większą targowicę, przy ul. Lubelskiej, nazywano zwierzęcą, końską lub powiatową
wiano – posag (wyprawa) panny młodej, czyli część majątku rodzinnego, który kobieta wnosiła do nowego gospodarstwa; w innym znaczeniu wiano to zabezpieczenie (majątkowe) posagu kobiety przez jej męża na wypadek jego śmierci
wołki krężnickie – gliniana figurka pochodząca z okresu neolitu, jest najstarszym znaleziskiem archeologicznym w gminie Niedrzwica Duża; figurka przedstawia parę wołków sprzęgniętych jarzmem i stanowiła ozdobę ucha naczynia; jest to jeden z najdoskonalszych zabytków sztuki neolitycznej w Polsce, odnaleziony na terenie Krężnicy Jarej
wygon – wspólne pastwisko lub droga, którą pędziło się bydło
zrękowiny – zaręczyny, czyli rodzaj uroczystej umowy między kobietą a mężczyzną, na mocy której przyrzekają sobie zawarcie małżeństwa
Zachęta – tu: działający w okresie PRL lokal gastronomiczny (gospoda) w Niedrzwicy Dużej;
w latach 80-tych otworzono tam pijalnię piwa; lokal wyróżniał się charakterystycznymi drzwiami, wzorowanymi na wahadłowych drzwiach do saloonów rodem z Dzikiego Zachodu
zagata – ocieplenie wiejskich chat na okres zimy, złożone z drewnianej konstrukcji wypełnionej suchymi liśćmi lub słomą; nazwa pochodzi od słowa ogacić (ocieplić, uszczelnić)
Zamek na Górkach – potoczna nazwa dworu Dłuskich w Niedrzwicy Dużej; wybudowany na przełomie XVIII i XIX wieku dla Józefa Aleksandra Dłuskiego i jego żony Marianny z Kownackich; przypuszcza się, że dwór miał pierwotnie charakter fortalicji, jednak był rozbudowywany; zachowane do dzisiaj założenie składa się z trzech zasadniczych części: środkowej parterowej (będącej pozostałością starego dworu), piętrowej (wzniesionej bądź jedynie przebudowanej w I poł. XIX wieku) oraz narożnej wieży z przylegającą do niej klatką schodową z tego samego okresu; na terenie zespołu dworskiego zachował się także fragment murowanej bramy
zapiecek – w wiejskiej chacie miejsce za piecem lub na nim, często wykorzystywane do spania
zapole – miejsce w stodole przeznaczone do składowania zboża
Zespół Śpiewaczy z Niedrzwicy Kościelnej – założony w 1975 roku z inicjatywy Marii Serwinkowej, prowadzony przez Janinę Głąbową; zespół śpiewał pieśni ludowe z okolic Niedrzwicy i prezentował spektakle obrzędowe; wielokrotnie nagradzany, m.in. nagrodą Oskara Kolberga i medalem „Zasłużony dla Kultury Polskiej”; w 2005 roku zakończył swoją działalność
Zespół Śpiewaczy ze Strzeszkowic – powstał w 1983 roku przy Klubie Rolnika w Strzeszkowicach z inicjatywy Kazimiery Sołtys; w 2003 roku zespół otrzymał medal „Zasłużony działacz kultury”, dziesięć lat później najstarsi stażem członkowie zespołu uhonorowani zostali medalami „Zasłużony dla Kultury Polskiej”; zespół posiada bogaty repertuar zawierający m.in. pieśni ludowe, patriotyczne i maryjne
żuber – jedno z kół młyńskich
